مقاله/دیوار تمیشه، ادامهی دیوار دفاعی گرگان * جعفر خاندوزی- سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان کردکوی
کدخبر۴۶۵۳۰
مقاله* جعفر خاندوزی- سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان کردکوی
البرز گلستان شهرستان کردکوی در غرب استان گلستان با حدود ۱۰۰ اثر ثبت شده و شناسایی شدهی تاریخی، حایز بیشترین آثار فرهنگی در این بخش از استان گلستان است که هریک از آنها درر جای خود از اهمیت ویژهای برخوردارند. از آن جمله میتوان به دیوار دفاعی تمیشه اشاره کرد که مربوط به دوره ساسانیان بوده و در تاریخ ۲۳ بهمن ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۷۵۵ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این دیوار به طول تقریبی ۱۲ کیلومتر در جهت شمال- جنوب از دامنه های شمالی سلسله جبال البرز شروع شده است.
تَمیشَه یا تمیشهی بانصران که در منابع عربی به آن طمیس و طمیسه نیز گفتهاند، یکی از شهرهای باستانی و تاریخی مهم در خطهی تبرستان بوده که امروزه خرابههای تاریخی بجا مانده از آن در نزدیکی روستای سرکلاته خرابشهر از توابع شهرستان کردکوی واقع است.
تمیشه در روزگار ساسانیان نیز شهری آباد بوده و در اسطورههای ایرانی، تمیشه اقامتگاه فریدون پادشاه آریاییان خوانده شدهاست. در منابع آمدهاست خسرو انوشیروان ساسانی به آن شهر رفته و مدتی را در آنجا گذرانده و دستور گسترش شهر و ساخت بارو و دیوار فاعی تمیشه را به جهت جلوگیری از یورشهای تُرکان و قبایل شرقی دادهاست. تمیشه شرقیترین شهر تبرستان و در مرز تبرستان و گرگان(جرجان) بودهاست. ابن رسته تمیشه را نخستین شهر تبرستان از مشرق آورده و خسرو انوشیروان ساسانی را بناکنندهی آن خوانده و از دیوار تمیشه که میان تبرستان و گرگان کشیده شده و از مسجد جامع و جمعیت بسیار شهر یاد کردهاست. پژوهشگران بر این باورند که به دلیل وجود رشتهکوههای البرز ورود نیروهای مهاجم به سرزمین تبرستان و گیلان کمابیش میسر نبوده، لذا تنها راه دسترسی و مدخل ورود تازیان و دیگر نیروهای مهاجم تنها از راهی بود که از سرزمین قومس به گرگان میرسیده که امروزه به گردنهی «خوش ییلاق» مشهور است. بدین جهت نخستین شهری که مورد یورش نیروهای مهاجم قرار داشته گرگان بوده و سرداران خلفا هرگاه که به قصد فتح تبرستان میآمدهاند پس از طی راه قومس به گرگان به ناچار در آغاز با گرگانیها رو در رو شده و سپس به تمیشه و درون تبرستان حملهور میشدند. بدینسان، تمیشه نخستین شهر تبرستان از سمت شرق و مدخل تبرستان و به نوعی پرچمدار نبرد با مهاجمان عرب وِ تُرک و مغول و… بودهاست.
ابن فقیه در ذکر تمیشه و دربند آن در البلدان نوشتهاست: نخستین شهر طبرستان از سوی گرگان طمیش است و آن در مرز گرگان افتادهاست و دروازهای کلان دارد که هیچیک از طبرستانیان نتوانند از آن جای بیرون آیند و به گرگان شوند جز از همین دروازه زیرا دیواری از آجر و آهک از کوه تا دل دریا کشیده شدهاست آن دیوار را خسرو انوشیروان(۵۳۱ – ۵۷۸ م.) ساخت تا تُرک را از تاراج طبرستان بازدارد.
در واقع انوشیروان هنگامیکه دیوار دفاعی گرگان را در سراسر نواحی شمالی استان گلستان کنونی میساخت، ضلع غربی آن را هم ساخت. دیوار دفاعی گرگان از کوههای گلیداغ در شرق استان تا دریای خزر امتداد داشته؛ و ضلع غربی آن از دریا تا ارتفاعات رشته کوه البرز. بدین جهت پژوهشگران و باستانشناسان، این دو اثر را یک دیوار میدانند که به دلایل نظامی و امنیتی همزمان ساختهاند. باستانشناسان تاکید دارند دولت ساسانی دیوار تاریخی تمیشه را که ادامه دیوار تاریخی گرگان است در اواخر قرن پنجم و ششم میلادی برای جلوگیری از هجوم هپتالیان ساختهاند.
همانند تکنیک ساخت دیوار دفاعی گرگان، در چندین نقطه در مسیر دیوار کورههای آجر پزی قرار دارد که تامینکننده مصالح اصلی دیوار تمیشه بوده است. این دیوار دارای خندق عمیق در قسمت غربی و به سمت شهر تمیشه است و از سمت شرق به دره های عمیق و رودخانه منتهی می شود.
شهر تمیشه و تاسیسات وابسته شهری نیز با قلاع متعدد در غرب دیوار تمیشه واقع شده بود که دارای معماری منحصر بفرد با مصالح بومی بوده و بخشی از بقایای این شهر در کاوشهای باستانشناسی شناسایی شده است. دو قلعه که «نارنج قلعه» و «قلعه دختر» نام دارند، در اواخر دوره ساسانی در ضلع غربی و شرقی ارتفاعات جنگلی جنوب شهر تاریخی تمیشه برای حفاظت از این شهر ساخته شده بود و تا اوایل قرون اسلامی از آنها استفاده می شده است. در کاوشهای مذکور، خندقی به طول سه کیلومتر با عرض و عمق دو متر در کنار دیوار تمیشه کشف کردند. نتایج حاصل از این گمانهزنیها بیانگر آن است که طراحان و سازندگان دیوار تمیشه در بخش جنگلی این دیوار از مصالح چوب برای ساخت بخشی از آن استفاده کرده اند. به عقیده باستانشناسان در طول دیوار تمیشه اتاقکهای چوبی برای برج نگهبانی ایجاد شده بود که محل استراحت سربازان ساسانی بود.
تاریخ ویرانی دیوار و شهر تمیشه برای پژوهشگران بهطور قطع روشن نیست؛ ولی آن چیز که واضح است در عصر سربداران و مرعشیان، یعنی در یورشهای تیمور، همچنان نام تمیشه و خندق آن در متون تاریخی دیده میشود؛ لذا پژوهشگران بر این باورند که این شهر در یورشهای مغولان آسیب کلی و فراوان دیده و در تاخت و تازهای تیمور بهطور کل از صفحه روزگار محو شدهاست. رابینو در این باره آوردهاست: «تاریخ ویران شدن تمیشه روشن نیست؛ با آنکه دلایلی هست که حدس بزنیم آن واقعه در هجوم مغولان اتفاق افتادهاست. چیزی که روشن است فراموش شدن نام تمیشه پس از وقایع تیموریان و مرعشیان در تاریخ است.
نوشته شده توسط البرزگلستان در پنج شنبه, ۰۴ دی ۱۳۹۹ ساعت ۳:۲۷ ب.ظ
