مقاله سیده[درآمد حاصل از اراضی و املاک موقوفه چگونه و کجا هزینه میگردد]علی کریمی کارشناس ارشد حقوق و رئیس اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان کردکوی

کدخبر۴۶۸۹۱

البرز گلستان [درآمد حاصل از اراضی و املاک موقوفه چگونه و کجا هزینه میگردد]علی کریمی کارشناس ارشد حقوق و رئیس اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان کردکوی :

ماده ۵۵ قانون مدنی در تعریف وقف، مقرر داشته: { وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود}. این تسبیل منافع چیست؟ تسبیل منافع وقف یعنی اینکه ملک موقوفه یا درآمد آن فی سبیل الله و در راه رضای پروردگار استفاده و هزینه گردد. حال سئوال اینجاست که آیا متولی یا ادارات اوقاف می توانند ملک موقوفه یا عایدی آن را باختیار خود و هر گونه که صلاح بدانند در راه خیر هزینه نمایند؟ پاسخ این سوال را باید بستگی به اراده و نیات واقف بدانیم؛ اوست که مقرر و معین می نماید ملک موقوفه و عایدات آن در چه راهی و به چه کیفیتی مصرف و هزینه گردد، برای درک بهتر مطلب با تقسیم بندی عناوین ذیل، باختصار در مورد آن خواهیم پرداخت.

انواع وقف :
حسب مقررات قانونی وقف بر دو قسم است؛ (وقف انتفاعی و وقف منفعتی).
وقف انتفاعی؛ آن است که واقف ملکی را جهت استفاده و بهره برداری رایگان عموم یا قشر و گروه خاصی وقف می نماید، مثلاً زمین یا ساختمانی را با نیت و تصریح به احداث یا استفاده بعنوان مسجد، حسینیه، درمانگاه، مدرسه، حوزه علمیه، خانه سالمندان، مرکز درمان بیماران ناشی از سوء مصرف مواد مخدر و امثالهم وقف می نماید، و منظور وی نیز صرفاً احداث و ایجاد مراکز تمثیلی مزبور بوده، تا عموم مردم یا اشخاص مشمول که موقوف علیهم نامیده می شوند، به رایگان در همان جهت و مصرفی که مقرر گردیده از آن استیفاء و بهره برداری نمایند. فلذا در این نوع وقف متولی یا ادارات اوقاف می بایست صرفاً وفق نظر و نیت واقف نسبت به احداث یا ایجاد یا فراهم نمودن بستر و شرایط استعمال از اماکن موقوفه اهتمام و مبادرت نمایند.
امّا نوع دیگر وقف، منفعتی نامیده شده است؛ یعنی هدف و مقصود واقف از وقف آن است که از ملک موقوفه درآمد و منفعتی کسب گردیده، و آن را در جهت خیر و عام المنفعه ای که وی مشخص و معین می نماید صرف و خرج گردد. مثلاً واقفی ملکی را با هر نوع کاربری اعم از مسکونی، مزروعی، تجاری و … وقف می نماید و مقرر میدارد: که درآمد حاصله را در جهت خیری همانند: کمک و دستگیری نیازمندان، دارو و درمان بیماران، تامین لوازم التحریر و کمک هزینه تحصیل دانش آموزان بی بضاعت، تهیه جهیزیه زوج های جوان نیازمند، برگزاری مراسمات مذهبی و ائمه اطهار، و سایر نیات عام المنفعه و خیرخواهانه صرف و خرج نمایند. در اینجا وظیفه و تکلیف متولی و ادارات اوقاف این است که دقیقاً وفق آنچه که واقف مقرر و مشخص نموده عمل نمایند، یعنی از طرقی که به مصلحت و غبطه وقف می باشد همانند؛ واگذاری به اجاره از طریق مزایده، سرمایه گذاری و…، بیشترین بازدهی و عایدی را از ملک موقوفه کسب نموده و وجوح و درآمد حاصله را صرف نیت و جهت مقرره واقف هزینه نمایند. در بسیاری از وقفنامه ها، واقفین حسب الاقتضاء، کیفیت اجرای وقف را با دقت و جزئی نگری بیشتری با مقید نمودن به زمان، مکان و کیفیات و شرایط خاصی تبیین و مقرر می نمایند، مثلاً واقف مقرر میدارد ملکم را وقف نمودم که درآمد حاصله از آن در دهه دوم شهریور ماه قبل از سال تحصیلی؛ صرف تهیه لوازم التحریر یا لباس یا کفش دانش آموزان بی بضاعت مقطع ابتدایی روستا یا شهر فلان یا حتی جزئی تر از آن کوچه یا محله فلان از شهر یا روستا گردد. یا مقرر میدارد: عایدی حاصله از ملک موقوفه در شبهای تاسوعا و عاشورا صرف اطعام و مراسم تعزیه حضرت ابا عبدالله الحسین(ع) در حسینیه محله یا فلان شهرک شهر گردد. در وقفنامه های قدیمی بسیار مشاهده شده که حتی واقفین نحوه پذیرایی و اطعام، نوع و جنس وسایل پخت و پز و ظروف پذیرایی، اولویت مدعوین، ترتیب اجرا و برگزاری مراسم(باصطلاح سین برنامه) و موارد دیگری را نیز مشخص و مقید نمودند، که متولی یا ادارات اوقاف مکلف و موظفند وفق نظر واقف در همان مکان، زمان و کیفیاتی که واقف مقرر نموده عایدی موقوفه را هزینه و به مصرف برسانند. در حقیقت متولیان و ادارات اوقاف امانتدار و مجری نیات واقفین می باشند و حق ندارند با صلاحدید خود عواید موقوفه را بر خلاف جهت و نیت واقف صرف نمایند. در صورت عدول و تخطی از این مهم، مسئول و پاسخگوی شرعی و قانونی خواهند بود.
البته در جایی که واقف، جهت وقف را بصورت کلی معین می نماید و به جرئیات اشاره ای نمی نماید، مثلاً؛ تنها تصریح می نماید که عایدی موقوفه صرف خیرات و مبرات شود، در این صورت دست متصدی وقف گشاده تر بوده و می تواند عواید ملک موقوفه را صرف هر عملی که مصداقی از کار خیر باشد بنماید.

عدم امکان اجرای نیت واقف:
در مواردی اتفاق می افتد که بنا به وضعیت یا دلایلی امکان اجرای تمام یا قسمتی از نیت واقف میسور و مقدور نمی گردد، در اینصورت حسب تبصره ماده ۸ قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه مصوب ۱۳۶۳؛ در موقوفات انتفاعی جهت استفاده از ملک موقوفه، و در موقوفات منفعتی درآمد آن، در راستای اقرب به غرض واقف( نزدیکترین اقدام به منظور و مقصود واقف) عمل و هزینه می گردد. و در صورت نبودن اقرب نیز می توان در هر راهی که از مصادیق امور خیر محسوب گردد می توان هزینه نمود، البته بنا به تشخیص شعبه تشخیص اوقاف.
تبصره ماده ۸ قانون مزبور اشعار داشته:{درآمد موقوفات متعذر المصرف و موقوفاتی که عواید آنها به سبب قلّت گر چه با پس انداز چند سال برای اجرای نظر واقف کافی نباشد، با تشخیص تحقیق اوقاف در موارد اقرب به غرض واقف، در محل به مصرف میرسد. آن قسمت از درآمد موقوفاتی که به علت کثرت عواید، زاید بر مصرف متعارف باشد، حتی الامکان در موارد اقرب به نظر واقف صرف گردد و در صورت نبودن مورد اقرب، در مطلق امور خیریه به مصرف خواهد رسید. مقصود از متعذرالمصرف آن است که صرف درآمد موقوفه در مصارف مقرّر، به علت فراهم نبودن وسایل و یا انتفای موضوع و یا عدم احتیاج به مصرف، مقدور نباشد}.
بر اساس بند ۶ شق الف ماده ۶ آیین نامه کیفیت تحقیق و رسیدگی در شعب تحقیق سازمان اوقاف و امور خیریه مصوب ۱۳۶۵؛ تشخیص متعذرالمصرف و موارد اقرب به غرض واقف در صلاحیت شعب تحقیق که در حال حاضر در اداره کل اوقاف استانها مستقر بوده می باشند. با توجه به اینکه بر اساس مصوبه مورخه ۱۳۸۴/۱۱/۱۵ قوه قضائیه؛ شعب تحقیق جزء مراجع شبه قضایی می باشند، فلذا درخواست متولی یا اوقاف می بایست طی فرمهای مخصوص (برگه دادخواست) به ضمیمه مدارک و مستندات مربوطه تقدیم آن مرجع گردد و این مراجع وفق مقررات آیین نامه کیفیت تحقیق و آیین دادرسی مدنی اقدام به رسیدگی، و النهایه پس از احراز و اثبات درخواست واصله، اقدام به صدور نظریه متعذرالمصرف و گواهی مصرف مطابق با نیت واقف و اقرب به غرض آن می نمایند و همین نظرات نیز ملاک اجرای نیت واقف، نظارت و بررسی و تایید اسناد هزینه میگردد.
منابع:
۱- قانون مدنی
۲- قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه ( مصوب ۱۳۶۳/۱۰/۲)
۳- آیین نامه اجرایی قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه (مصوب ۱۳۶۵/۲/۱۰).
۴- آیین نامه کیفیت تحقیق و رسیدگی در شعب تحقیق سازمان اوقاف و امور خیریه( مصوب ۱۳۶۵/۹/۳۰).