کدخبر46530

مقاله* جعفر خاندوزی- سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان کردکوی
البرز گلستان شهرستان کردکوی در غرب استان گلستان با حدود 100 اثر ثبت شده و شناسایی شده‌ی تاریخی، حایز بیشترین آثار فرهنگی در این بخش از استان گلستان است که هریک از آن‌ها درر جای خود از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. از آن جمله می‌توان به دیوار دفاعی تمیشه اشاره کرد که مربوط به دوره ساسانیان بوده و در تاریخ ۲۳ بهمن ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۷۵۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این ديوار به طول تقريبي 12 کيلومتر در جهت شمال- جنوب از دامنه هاي شمالي سلسله جبال البرز شروع شده است.
تَمیشَه یا تمیشه‌ی بانصران که در منابع عربی به آن طمیس و طمیسه نیز گفته‌اند، یکی از شهرهای باستانی و تاریخی مهم در خطه‌ی تبرستان بوده که امروزه خرابه‌های تاریخی بجا مانده از آن در نزدیکی روستای سرکلاته خراب‌شهر از توابع شهرستان کردکوی واقع است.
تمیشه در روزگار ساسانیان نیز شهری آباد بوده و در اسطوره‌های ایرانی، تمیشه اقامتگاه فریدون پادشاه آریاییان خوانده شده‌است. در منابع آمده‌است خسرو انوشیروان ساسانی به آن شهر رفته و مدتی را در آن‌جا گذرانده و دستور گسترش شهر و ساخت بارو و دیوار فاعی تمیشه را به جهت جلوگیری از یورش‌های تُرکان و قبایل شرقی داده‌است. تمیشه شرقی‌ترین شهر تبرستان و در مرز تبرستان و گرگان(جرجان) بوده‌است. ابن رسته تمیشه را نخستین شهر تبرستان از مشرق آورده و خسرو انوشیروان ساسانی را بناکننده‌ی آن خوانده و از دیوار تمیشه که میان تبرستان و گرگان کشیده شده و از مسجد جامع و جمعیت بسیار شهر یاد کرده‌است. پژوهشگران بر این باورند که به دلیل وجود رشته‌کوه‌های البرز ورود نیروهای مهاجم به سرزمین تبرستان و گیلان کمابیش میسر نبوده، لذا تنها راه دسترسی و مدخل ورود تازیان و دیگر نیروهای مهاجم تنها از راهی بود که از سرزمین قومس به گرگان می‌رسیده که امروزه به گردنه‌ی «خوش ییلاق» مشهور است. بدین جهت نخستین شهری که مورد یورش نیروهای مهاجم قرار داشته گرگان بوده و سرداران خلفا هرگاه که به قصد فتح تبرستان می‌آمده‌اند پس از طی راه قومس به گرگان به ناچار در آغاز با گرگانی‌ها رو در رو شده و سپس به تمیشه و درون تبرستان حمله‌ور می‌شدند. بدین‌سان، تمیشه نخستین شهر تبرستان از سمت شرق و مدخل تبرستان و به نوعی پرچمدار نبرد با مهاجمان عرب وِ تُرک و مغول و… بوده‌است.
ابن فقیه در ذکر تمیشه و دربند آن در البلدان نوشته‌است: نخستین شهر طبرستان از سوی گرگان طمیش است و آن در مرز گرگان افتاده‌است و دروازه‌ای کلان دارد که هیچ‌یک از طبرستانیان نتوانند از آن جای بیرون آیند و به گرگان شوند جز از همین دروازه زیرا دیواری از آجر و آهک از کوه تا دل دریا کشیده شده‌است آن دیوار را خسرو انوشیروان(۵۳۱ – ۵۷۸ م.) ساخت تا تُرک را از تاراج طبرستان بازدارد.
در واقع انوشیروان هنگامی‌که دیوار دفاعی گرگان را در سراسر نواحی شمالی استان گلستان کنونی می‌ساخت، ضلع غربی آن را هم ساخت. دیوار دفاعی گرگان از کوه‌های گلیداغ در شرق استان تا دریای خزر امتداد داشته؛ و ضلع غربی آن از دریا تا ارتفاعات رشته کوه البرز. بدین جهت پژوهشگران و باستان‌شناسان، این دو اثر را یک دیوار می‌دانند که به دلایل نظامی و امنیتی هم‌زمان ساخته‌اند. باستان‌شناسان تاکید دارند دولت ساساني ديوار تاريخي تميشه را که ادامه ديوار تاريخي گرگان است در اواخر قرن پنجم و ششم ميلادي براي جلوگيري از هجوم هپتاليان ساخته‌اند.
همانند تکنیک ساخت دیوار دفاعی گرگان، در چندين نقطه در مسير ديوار کوره‌هاي آجر پزي قرار دارد که تامين‌کننده مصالح اصلي ديوار تميشه بوده است. این ديوار داراي خندق عميق در قسمت غربي و به سمت شهر تميشه است و از سمت شرق به دره هاي عميق و رودخانه منتهي مي شود.
شهر تميشه و تاسيسات وابسته شهري نیز با قلاع متعدد در غرب ديوار تميشه واقع شده بود که داراي معماري منحصر بفرد با مصالح بومي بوده و بخشی از بقاياي اين شهر در کاوش‌هاي باستان‌شناسي شناسايي شده است. دو قلعه که «نارنج قلعه» و «قلعه دختر» نام دارند، در اواخر دوره ساساني در ضلع غربي و شرقي ارتفاعات جنگلي جنوب شهر تاريخي تميشه براي حفاظت از اين شهر ساخته شده بود و تا اوايل قرون اسلامي از آن‌ها استفاده مي شده است. در کاوش‌های مذکور، خندقي به طول سه کيلومتر با عرض و عمق دو متر در کنار ديوار تميشه کشف کردند. نتايج حاصل از اين گمانه‌زني‌ها بيانگر آن است که طراحان و سازندگان ديوار تميشه در بخش جنگلي اين ديوار از مصالح چوب براي ساخت بخشي از آن استفاده کرده اند. به عقيده باستان‌شناسان در طول ديوار تميشه اتاقک‌هاي چوبي براي برج نگهباني ايجاد شده بود که محل استراحت سربازان ساساني بود.
تاریخ ویرانی دیوار و شهر تمیشه برای پژوهشگران به‌طور قطع روشن نیست؛ ولی آن چیز که واضح است در عصر سربداران و مرعشیان، یعنی در یورش‌های تیمور، هم‌چنان نام تمیشه و خندق آن در متون تاریخی دیده می‌شود؛ لذا پژوهشگران بر این باورند که این شهر در یورش‌های مغولان آسیب کلی و فراوان دیده و در تاخت و تازهای تیمور به‌طور کل از صفحه روزگار محو شده‌است. رابینو در این باره آورده‌است: «تاریخ ویران شدن تمیشه روشن نیست؛ با آن‌که دلایلی هست که حدس بزنیم آن واقعه در هجوم مغولان اتفاق افتاده‌است. چیزی که روشن است فراموش شدن نام تمیشه پس از وقایع تیموریان و مرعشیان در تاریخ است.