در اکثر کشورهای جهان افراد بازنشسته، دوران بازنشستگی خود را به دور از نگرانی برای تأمین معاش سپری کرده و به عنوان «شهروندان ممتاز جامعه» از منزلت اجتماعی خاصی برخوردارند.

البرز گلستان/با وجود آنكه، در اكثر كشورهای جهان افراد بازنشسته، دوران بازنشستگی خود را به دور از نگرانی برای تأمین معاش سپری كرده و به عنوان «شهروندان ممتاز جامعه» از منزلت اجتماعی خاصی برخوردارند، در ایران دوران بازنشستگی به گونه‌ای است كه به دلیل مشكلات معیشتی و هزینه‌های بالا، به دشوارترین دوران زندگی اغلب مردم تبدیل شده است.
زیرا عمده‌ترین دغدغه افراد بازنشسته در كشور این است كه به جای استراحت یا مسافرت، در اندیشه یافتن كار جدیدی باشند تا بتوانند با ایجاد درآمد جدید از عهدهٔ تأمین هزینه سنگین مخارج زندگی برآیند.
علاوه بر مشكلات مالی و اقتصادی كه بازنشستگی برای افرادی ایجاد می كند كه به دلیل كبر سن یا طول خدمت، ‌خانه‌نشین می‌شوند، به لحاظ بروز تغییرات عمده در شیوه زندگی آنان، این افراد دچار پریشانی و ترس می‌شوند. ضمن آنكه، جدا شدن ناگهانی فرد از سازمان، اولاً سازمان را با جای خالی فردی كه عمری تجربه اندوخته مواجه می سازد و ثانیاً در خود فرد عوارض نامطلوبی به وجود می آورد.
با تغییر نگرش در سازمانها، بازنشستگی دیگر به عنوان نقطه پایان یك همكاری اداری فرض نمی شود، بلكه آغازی بر مرحلهٔ تكمیلی زندگی سازمانی فرد، به حساب می آید.
بر همین اساس، این نوشتار علاوه بر توجه به نیازهای مادی، ضرورت برنامه‌ریزی و اجرای سیستم ”بازنشستگی گام به گام“ در سازمانهای دولتی ایران را به عنوان یك شیوه مناسب به منظور مواجهه با مرحله بازنشستگی تعیین و تبیین می‌كند.
بدون شك، توجه دولتها و سازمانهای بزرگ به رفاه و یا تأمین حداقل زندگی و معاش دوران پیری و از كار افتادگی كاركنان خود كه با وضع قوانین و مقررات بیمه و بازنشستگی محقق شده است، می‌تواند و می‌بایست زمینه ذهنی مساعدی در افراد شاغل به نحوی ایجاد كند كه بدون كمترین دغدغه و نگرانی ناشی از عدم امنیت اقتصادی و تأمین معاش و زندگی خود و خانواده‌شان در زمان پیری و از كار افتادگی به كار و زندگی خود ادامه دهند.
با این حال، به دلایل مختلف از جمله مشكلات معیشتی در ایران شاغلان، خصوصاً كاركنان دولتی، با تمایل به بازنشسته شدن ندارند. در صورتی كه قاعدتاً می‌بایست شروع دوران بازنشستگی، به عنوان یك دورهٔ كامل آرامش، به دلیل فراهم ساختن فرصت كافی برای تفریح، استراحت و مسافرت برای افرادی كه بیش از ۳۰ سال فعالیت مستمر داشته‌اند مطلوب باشد. هر چند كه در هر صورت خلاء ناشی از بازنشستگی، موجب بروز عوارض روحی و جسمی شدیدی برای فردی می شود كه مدتها به طور مدام كار كرده و یك باره از سازمان خود فاصله می گیرد.
● بازنشستگی گام به گام
پیامد نامطلوبی كه می‌توان اثرات آن را در قالب برنامه‌ای منظم و تدریجی تحت عنوان «بازنشستگی گام به گام» از طریق كاهش تدریجی ساعات كار افرادی كه به سن بازنشستگی نزدیك می‌شوند، تعدیل و كنترل كرد.
۱ـ در گذشته، اكثر كارفرمایان افراد را فقط تا زمانی كه كاری از آنان ساخته بود در خدمت نگاه می‌داشتند و وقتی توانایی از آنان سلب می‌شد، بدون آنكه نسبت به زندگی و معاش كاركنان از كار افتاده اندیشه‌ای به خود راه دهند آنان را اخراج و اشخاص جوان را به جایشان به خدمت می‌گماردند. اكثریت طبقه مزد بگیر نیز به علت پایین بودن سطح دستمزدها نمی‌توانستند برای روز پیری و از كار افتادگی پس‌اندازی داشته باشند و اغلب سربار خانواده شده یا اینكه از طریق تكدی، امرار معاش می‌كردند.
ولی امروزه، شرایط بالا تا حدی تغییر یافته و دولتها و مؤسسات بزرگ به رفاه زمان كهولت كاركنان بیشتر توجه كرده و با وضع قوانین و مقررات بیمه و بازنشستگی، زندگی و معاش دوران پیری و از كارافتادگی كاركنان خود را در حد امكان تأمین می‌كنند. بدین ترتیب، سازمانها موظف شده‌اند زمانی كه به خدمت فردی، به علت كبر سن و یا طول خدمت، خاتمه می‌دهند، نه تنها مستمری ثابت و منظمی برای آنها مقرر دارند؛ بلكه تا زمانی كه زنده هستند، از امكانات رفاهی سازمان استفاده كنند. (۱)
به عبارت دیگر، برنامه بیمه و بازنشستگی، به منظور ایجاد امنیت اقتصادی و تأمین معاش و زندگی مستخدم و خانواده‌اش در زمان بیكاری، بیماری، پیری و از كار افتادگی و بالاخره مرگ، تهیه و اجراء می‌شود.
۲ـ برخلاف سایر كشورهای جهان، كه افراد بازنشسته دوران بازنشستگی خود را با آسودگی خیال و بدور از دغدغهٔ تأمین معاش سپری می‌كنند، در ایران ادامه زندگی برای اغلب كسانی كه بازنشسته می‌شوند، به دلیل مشكلات معیشتی و هزینه‌های بالا، بسیار دشوار است. زیرا، بازنشستگان كشورمان كه با درآمد ناچیز، ناگزیر به گذراندن زندگی با حداقل تسهیلات هستند، همه ساله تحت تأثیر نرخ تورم فزاینده و در شرایطی كه درآمدهای آنها تغییر چندانی نمی‌كند، با مشكلات بیشتری مواجه می‌شوند كه چاره‌ای جز تطبیق خود با شرایط تحمیلی ندارند.
از همین رو، در ایران وضع به گونه‌ای است كه دوران بازنشستگی تبدیل به دشوارترین دوران زندگی اغلب مردم شده است. چون بازنشستگان در این دوران، به جای استراحت و یا مسافرت، به فكر كاریابی هستند تا بتوانند با ایجاد درآمد جدید از عهدهٔ تأمین هزینه سنگین مخارج زندگی برآیند.
دكتر مجید ابهری بر این باور است كه اكثر افراد بازنشسته در ایران، به دلیل فشارهای روحی و روانی ناشی از مشكلات اقتصادی، ‌در كمتر از یك سال فوت می‌كنند. هر چند این ادعا كه توسط یك كارشناس علوم رفتاری ارائه شده تا كنون از سوی مسئولان دولتی بی‌پاسخ مانده است، واقعیتهای آماری موجود بر این نكته تأكید دارد كه فشارهای شدید روحی و روانی ناشی از مشكلات مالی، موجب شده است كه افراد بازنشسته ایرانی، در سالهای ابتدایی بازنشستگی دچار سكته مغزی یا قلبی شوند. (۲)
اثرات منفی دوران بازنشستگی را می توان با اجرای برنامه تدریجی «بازنشستگی گام به گام» تعدیل كرد.
۳ـ ورود به دوران بازنشستگی، مرحله فوق‌العاده حساسی از زندگی خدمتی است.
زیرا علاوه بر بروز مشكلات مالی و اقتصادی ناشی از كاهش درآمد، به دلیل ایجاد تغییرات چشمگیر در نحوهٔ زندگی كاركنان، آنها دچار استرس و ترس می‌شوند. حسین ذوالفقاری كارشناس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی كشور، معتقد است:
«در ایران، ‌دولت توجهی به وضعیت بازنشستگان نمی‌كند و این قشر حتی از نیمی از تسهیلات سایر كشورها برخوردار نمی‌شود. در جامعه كنونی، ضعف نظام مالی حاكم بر ادارات باعث كاهش قابل توجه حقوق و درآمد ماهانه بازنشستگان شده است. در حالی كه در اكثر كشورهای جهان، بازنشستگان، ‌شهروندان ممتاز جامعه محسوب شده و از منزلت اجتماعی ویژه‌ای برخوردار بوده و به دلیل امكان استفاده از منازل سازمانی و دولتی، مشكلی درباره تهیه مسكن مناسب ندارند؛ در ایران، نیمی از بازنشستگان با وجود سالها فعالیت، هنوز در خانه‌های اجاره‌ای زندگی می‌كنند.» (۲)
به سخن دیگر، در ایران تا زمانی كه فرد توان انجام كار داشته و شاغل باشد، از كلیه امكانات موجود استفاده كرده و مورد توجه و احترام است. ولی هنگامی كه در اثر كهولت و طول خدمت، نیروی كار خود را از دست داده و بازنشسته ‌شد؛ مورد بی‌مهری قرار گرفته و فراموش می‌شود.
و اما نكته فوق‌العاده مهم دیگر، عوارض جانبی بازنشستگی است كه در جنبه‌های مختلف سازمان، تأثیرات منفی به جا می‌گذارد:
فرد دفعتاً از شغل خود جدا می‌شود و سازمان نیز به طور ناگهانی خود را با جای خالی یك فرد كه عمری تجربه اندوخته مواجه می بیند و این امر برای سازمان و فرد بازنشسته، هر دو نامطلوب است. خلاء ناشی از بازنشستگی، روح كسی را كه مدتها به طور مداوم كار كرده و یكباره از سازمان خود جدا شده آزرده می‌سازد. كه همین امر موجب بروز عوارض جسمی و روحی شدیدی برای او می‌شود. این نكته‌ای است كه باعث شده تا با تغییر نگرش در سازمانها، بازنشستگی نه یك نقطه پایان یك استخدام، بلكه آغازی از یك مرحلهٔ زندگی سازمانی تلقی شود.
۴ـ در سازمانهای پیشرفته امروزی، بازنشستگی به عنوان مرحله جدایی دایم فرد از سازمان تلقی نمی‌شود، چرا كه این امر مشكلاتی را برای فرد و سازمان به دنبال دارد كه نمی‌توان به سادگی آن را نادیده گرفت.در سال ۱۹۷۴، یك شركت دارویی در كشور انگلستان، برای غلبه بر مشكل ناشی از بازنشستگی، روش تازه‌ای تحت عنوان «بازنشستگی گام به گام» یا «بازنشستگی مرحله‌ای» و به عبارت دیگر «بازنشستگی تدریجی» را ابداع كرد. در این نوع بازنشستگی، ‌از ساعات كار فردی كه به سن بازنشستگی نزدیك شده در قالب برنامهٔ منظمی به تدریج كاسته شده و به ساعات استراحت او اضافه می‌شود. در این روش، كارمند آرام آرام و تدریجاً با زندگی جدا از كار تمام وقت روبه رو می‌شود و در نتیجه زمینهٔ مساعدی برای مواجهه با مرحله بازنشستگی آمادگی كامل پیدا می‌كند.
یكی از سازمانهای استخدامی در فرانسه نیز، روش بازنشستگی گام به گام را در مقایسه با روش بازنشستگی عادی از لحاظ اقتصادی، امری مقرون به صرفه قلمداد كرده و توصیه می كند كه برنامه‌ای برای بازنشستگی كاركنان تنظیم شود كه طبق آن از ساعات كار كاركنانی كه به سن بازنشستگی نزدیك شده‌اند به تدریج كاهش یابد. بر اساس این روش، در مرحله اول ۱۰ درصد ساعات كار كاركنان ۶۰ ساله كاهش و حقوق آنان ۵ درصد كم خواهد شد. به همین ترتیب تا ۶۴ سالگی یعنی در مدت ۵ سال، ساعات كار تدریجاً كم می‌شود تا به ۵۰ درصد ساعات كار معمول می‌رسد و به موازات آن نیز حقوق به میزان ۲۵ درصد كاهش می‌یابد. در ۶۵ سالگی وقتی فرد به بازنشستگی كامل می‌رسد، حقوقی كه به وی تعلق می‌گیرد، ۷۰ درصد متوسط بالاترین حقوقی است كه در مدت ۱۰ سال آخر خدمتش دریافت داشته است. بر اساس محاسبات انجام شده به وسیله سازمان مذكور، چون معمولاً تعداد افراد ۶۰ ساله در یك سازمان نسبت به كل كاركنان، درصد بالایی را تشكیل نمی‌دهند، هزینه‌ اجرای یك چنین طرحی برای بازنشستگی، چندان زیاد نخواهد بود. (سالی اورسون، ۱۹۹۲) (۳)
یك سازمان مهندسی صنایع سنگین در فرانسه نیز، سیستم بازنشستگی گام به گام را پذیرفته ولی قبول آن را به اختیار كاركنان، گذاشته است. از این سیستم كه «بازنشستگی گام به گام اختیاری» نام گرفته، كلیه كاركنان در صورت تمایل می‌توانند استفاده كنند. در سازمان مذكور، كاركنانی كه دارای ۱۰ سال سابقه خدمت یا بیشتر هستند و به ۶۰ سالگی رسیده‌اند می‌توانند از مزایای بازنشستگی تدریجی استفاده كنند. این گروه تا ۶۲ سالگی، ۲۵ درصد از ساعات كارشان كاهش می‌یابد ولی حقوق كامل را دریافت می‌دارند. در دو سال بعد یعنی تا ۶۴ سالگی، ۲۵ درصد دیگر از ساعات كارشان كاسته می‌شود و بدون كاهش حقوق به بازنشستگی كامل می‌رسند. البته چنانچه فردی تمایل به قبول این سیستم نداشته باشد، می‌تواند به كار خود در سازمان ادامه دهد. (فستینگر، ۱۹۹۰) (۳)
با تغییر نگرش در سازمانها، بازنشستگی دیگر نقطه پایان یك همكاری نیست بلكه آغازی بر مرحله تكمیلی زندگی سازمانی فرد به حساب می آید.
۵ـ هر چند، با وجود بررسیها و مباحثات فراوان پیرامون «بازنشستگی گام به گام» كه از سوی سازمانهای اداری اروپایی انجام شده، به دلیل وجود تردیدهایی در مورد مؤثر و مفید بودن‌ آن، تعداد بسیار كمی از آنها عملاً به پیاده كردن این سیستم روآورده‌اند. با این حال، سازمانهای مذكور كه روش بازنشستگی گام به گام را پذیرفته و مورد عمل قرارداده‌اند، از نتایج آن ابراز رضایت كرده‌اند. از این رو، برنامه‌ریزی و اجرای سیستم «بازنشستگی گام به گام» در سازمانهای دولتی به عنوان یكی از شیوه‌های مناسب برای فراهم ساختن زمینه ذهنی مناسب برای مواجهه با مرحله بازنشستگی را می‌توان مورد توجه و بررسی جدی قرار داد، تا علاوه بر جنبه‌های اقتصادی موضوع كه موجب خسران و نهایتاً به ناملایمات تلخ برای افراد بازنشسته منجر می‌شود، با پیامدها و اثرات سوء ناشی از قطع یكباره ارتباط فرد با سازمان، مقابله عقلایی و اصولی صورت گیرد. شیوه‌ای كه ضرورتاً به دلیل نیاز به پیش‌بینی و جذب نیروی جوان جایگزین، گام مؤثری در جهت ایجاد اشتغال تلقی خواهد شد.
البته لازم است، به منظور جلوگیری از بروز مشكلات احتمالی در اجرای سیستم بازنشستگی گام به گام، اقدامات مورد نظر، با دقت و توجه به مسایل و موضوعات زیر، در برنامه‌ریزی پیش‌بینی شوند:
▪ تعداد افرادی كه به سن بازنشستگی می‌رسند؛
▪ نحوهٔ جایگزینی افراد به جای بازنشستگان؛
▪ سیستم استخدام و ارتقا؛
▪ اختیاری و اجباری بودن روش بازنشستگی؛
▪ چگونگی نحوه كاهش ساعات كار.
و اما،‌ نكته پایانی، توجه به جنبهٔ اخلاقی موضوع بازنشستگی است كه ضرورتاً تجدید نظر اساسی در شیوه بازنشستگی را با هدف تأمین معاش و رعایت حرمت بازنشستگان در حساس‌ترین مرحله از دوران زندگی آنها به عنوان یك وظیفه انسانی، طلب می‌كند.
●● نتیجه‌گیری
به طور خلاصه می‌توان نتیجه گرفت، چون در ایران، به وضعیت بازنشستگان توجه كمی می‌شود، این قشر حتی از نصف تسهیلاتی كه نصیب بازنشستگان سایر كشورها می‌شود، استفاده نمی‌كنند و همچنین ضعف نظام مالی حاكم بر سازمانهای دولتی، موجب كاهش قابل توجهی از حقوق و درآمد ماهیانه افراد بازنشسته می‌شود، در مرحلهٔ نخست، دولت می‌بایست ضرورتاً با تجدید نظر اساسی در میزان پرداخت حقوق بازنشستگان گامی اساسی برای حل مشكلات مالی و معیشتی آنها برداشته و در كنار این اقدام، در چارچوب یك برنامه حساب شده و دقیق،‌ اجرای سیستم «بازنشستگی گام به گام» و یا «بازنشستگی مرحله‌ای» را كه طی ۳ دهه در تعدادی از سازمانهای كشورهای اروپایی با موفقیت به مرحله اجرا درآمده است، با هدف مقابله با عوارض جسمی و روحی ناشی از جدا شدن یكباره فرد از سازمان، دنبال كند.

منابع و مآخذ
۱- میرسپاسی، ناصر ـ مدیریت استراتژیك منابع انسانی و روابط كار ـ از انتشارات میر ـ تهران ـ سال ۱۳۷۹ ـ چاپ هجدهم ـ صفحه ۳۰۵.
۲- مقاله وعده‌های كذایی ـ روزنامه اعتماد ـ روز شنبه مورخ ۱۷/۱۰/۸۴ ـ صفحه ۷.
۳- حیدری، سیده صدیقه (شرف)، مقاله نگرش بازنشستگان تحت پوشش تأمین اجتماعی نسبت به ”بازنشستگی گام به گام“ از مقاله‌های برگزیده همایش پنجم تأمین اجتماعی ـ از انتشارات مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی ـ سال ۱۳۷۶ ـ صفحه ۷۹.
منوچهر جفره: استادیار دانشكده مدیریت دانشگاه آزاد اسلامی – واحد تهران مركزی

منبع : ماهنامه تدبیرشماره 170