البرز گلستان/دوران قاجار:نخستین اقلام آماری در ۱۲۳۱ خورشیدی و در اواخر صدارت میرزا آقاخان نوری بوده است. در آن سال جمعیت، تعداد منازل وساختمان های شهر تهران مورد شمارش قرار گرفت. گویا در سال ۱۲۳۸ نیز دستورالعملی جامع در مورد سرشماری نفوس و منابع مالی و اقتصادی از سوی وزارای وقت به حکام ولایات صادر گردید تا شمار جمعیت خانوار، مسکن و میزان دارایی های مردم در کلیه دهات و شهرهای کشور مشخص شود. این دستور به جهت مشکلات فنی انجام نشد تا سرانجام میرزا عبدالغفار نجم الدوله، معلم ریاضی مدرسه دارالفنون، سرشماری از جمعیت شهر تهران را با استفاده از شیوه های جدید انجام داد: این سرشماری بر اساس نقشه شهر که قبلاً به وسیله ی وی تهیه شده بود در مدت ۵۵ روز انجام گردید و اطلاعات آن طی رساله ای با عنوان تشخیص نفوس دارالخلافه منتشر شد. در این سرشماری تهران به پنج محله ارگ، عودلاجان، چال‌میدان، سنگلج و بازار تقسیم‌بندی شده و همه محله‌های خارج از شهر نیز در یک طبقه قرار داده شده بود. بر اساس این سرشماری، جمعیت تهران در ۱۲۴۶ خورشیدی بالغ بر ۱۵۵۷۳۶ نفر بوده است که از این تعداد ۱۴۷۲۵۶ نفر را افراد غیرنظامی و ۸۴۸۰ نفر را افراد نظامی تشکیل می داده اند. در سرشماری ای که عبدالغفار نجم الدوله انجام داد معلوم شد که حدود ۲۷% جمعیت شهر را افراد کمتر از ۱۵ سال تشکیل می دهند که با توجه به زاد و ولد بی برنامه آن زمان، از مرگ و میر زیاد مخصوصاً در سنین نوجوانی خبر می دهد[۱]. این سرشماری همزمان با وزارت اعتضاد السلطنه بر وزارت علوم و معارف، انجام شد.
دومین سرشماری جمعیت شهر تهران در سال ۱۳۰۱ قمری (۱۲۶۲-۱۲۶۳ خورشیدی) و با مسئولیت میرزا سید شفیع امیرلشگر انجام گرفت. در این سرشماری، تهران به پنج محله ارگ، سنگلج، عودلاجان، چال میدان و بازاری تقسیم شد. در سال ۱۳۱۷ قمری (۱۲۷۷ خورشیدی) در چهارمین سال سلطنت مظفرالدین شاه قاجار، آماری از ابنیه تهران تهیه گردید. فراهم کننده این آمار، درویش حسن اخضر علیشاه بود که تهیه آمار را در زمان ریاست نظمیه مختارالسطنه و صدارت میرزا علی اصغرخان امین السلطان آغاز کرد[۲].
در سال ۱۲۹۷ به منظور ثبت وقایع چهارگانه، اداره ثبت احوال کشور تاسیس شد. با ثبت اطلاعات مربوط به تولد، فوت، ازدواج و طلاق توسط اداره مذکور، ضرورت اطلاع از جمعیت کشور و تعیین سازمانی که موظف به جمع‌آوری این اطلاعات باشد مورد توجه قرار گرفت و در سال ۱۳۰۳ با تصویب آیین‌نامه ای، مسوولیت جمع‌آوری و مرکزیت بخشیدن به آمارهای مورد نیاز بر عهده وزارت کشور گذاشته شد.
با ایجاد تشکیلات جدید بلدیه در سال ۱۳۰۱ شمسی، سرشماری دیگری در تهران صورت گرفت که بر اساس آن سرشماری، جمعیت تهران در سال ۱۳۰۱ بالغ بر ۲۱۰ هزار نفر بود. در این سرشماری تهران به ده ناحیه ارک، دولت، حسن آباد، سنگلج، قنات آباد، محمدیه، قاجاریه، بازار، عودلاجان و شهر نو تقسیم می شد[۴].
پهلوی اول:
در سال ۱۳۱۱ خورشیدی اداره ی کل احصائیه و سجل احوال مملکتی در شهر تهران، سرشماری به عمل آورد. انجام این سرشماری به شکل محله ای و در ده محله شهر تهران بود[۵].
در تاریخ پنجم تیرماه سال ۱۳۱۲، نظام‌نامه شورای عالی، احصائیه تنظیم و بر حسب ماده اول آن نظام‌نامه، نمایندگان همه وزارتخانه‌ها در شورای مزبور عضویت داشتند و مسوولیت هماهنگی در تولید آمار بر عهده شورای مزبور بود. شورای عالی احصائیه در سال ۱۳۱۴ به شورای عالی آمار تغییر نام داد.
در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۱۸ قانون سرشماری به تصویب مجلس شورای ملی رسید و بلافاصله اولین سرشماری در اول تیر ۱۳۱۸ در کاشان با رعایت نکاتی که شورای عالی آمار مقرر داشته بود به عمل آمد. برای این منظور شهر کاشان به دوازده منطقه و روستاهای ۲۴ گانه آن نیز بنا به موقعیت طبیعی و وسایل نقلیه و ارتباطی به ۳۰۰ منطقه تقسیم شدند. پس از کاشان، تبریز در پنجم مهر ۱۳۱۹ سرشماری شده و جمعیت آن تا شعاع شش کیلومتری ۲۱۳۵۴۲ مفر اعلام شد. پس از آن در مشهد و سپس در شهرهای کرمان، شیراز، اردبیل، یزد، اصفهان، همدان، کرمانشاه، رشت و بندر پهلوی (انزلی کنونی) نیز سرشماری به عمل آمد[۷]. در ۶ آبان ۱۳۱۸ هیات دولت تصویب نامه ای را به امضا رساند که بر طبق آن می بایستی در ۱۰ اسفند ۱۳۱۸ سرشماری تهران و حومه صورت گیرد. بر اساس این تصویب نامه روز سرشماری تعطیل همگانی بود و اعمال سرشماری از پنج صبح تا ساعت بیست و یک همان روز ادامه می یافت. در این تصویب نامه پیش بینی شده بود که پیش از اجرای سرشماری، کوچه ها و اماکن نام گذاری و شماره گذاری شوند. منطقه بندی سرشماری مانند موارد قبل بوده است با این تفاوت که مناطق ارک و بازار یکی شده بودند. جمعیت تهران در این زمان به ۵۴۰۰۸۷ بالغ می شد[۸].
در سال ۱۳۲۰ برنامه سرشماری سایر شهرها تنظیم شده و تا شهریور همان سال سرشماری ۳۲ شهر انجام گرفت. برای تعیین وضع ایلات به کلیه ادارات آمار شهرستان ها دستور داده شد ایلات و عشایر قلمرو ماموریت خود را با ذکر اطلاعات مربوط به محل، تاریخ و مسیر عبوری ییلاق و قشلاق و نیز موقعیت مراتع مورد استفاده آنان تهیه کرده و گزارش نمایند[۹].
پهلوی دوم:
در سال ۱۳۲۸ اعتباری به تصویب مجلس رسید و سازمان برنامه در لایحه برنامه ۷ ساله، اعتبار کافی برای جمع آوری آمار و تهیه و ترسیم نقشه کشور منظور نمود. اما علی رغم این اقدامات، باز هم فعالیت چشمگیری از نظر آماری کشور مشاهده نشد[۱۰]. در زمستان ۱۳۲۸ هم آقای لیدز رئیس اداره ی آمار و سرشماری سازمان ملل متحد به ایران آمد و از این طریق باب مراودات اداره کل آمار با سازمان ملل گشوده شد[۱۱]. در سال ۱۳۲۹ نیز یک سرشماری نفوس در شهر تهران به عمل آمد[۱۲].
در اسفند ماه سال ۱۳۳۱ با کمک اداره ی همکاری های فنی آمریکا در ایران (اصل چهار ترومن) “سازمان همکاری آمار عمومی” تشکیل شد. در این سال اداره آمار و سرشماری از اداره کل آمار و ثبت احوال منتزع و به سازمان همکاری آمار عمومی ملحق شد. به این ترتیب برای اولین بار سازمانی که به طور خاص وظیفه جمع‌آوری آمار را بر عهده داشت، به وجود آمد. این سازمان در اجرای قانون آمار و سرشماری مصوب سال ۱۳۳۴ به وزارت کشور وابسته شد و نام آن به ” اداره کل آمار عمومی” تغییر یافت. با تشکیل اداره کل آمار عمومی اولین سرشماری عمومی کشور در سال ۱۳۳۵ توسط این اداره به مرحله اجرا درآمد. طرح مزبور پس از آزمایش در هفت شهر کاشان، آبادان، خرمشهر، ارومیه، سبزوار، دشت میشان و زابل و سرانجام در تمام کشور اجرا شد[۱۳].
در سال ۱۳۳۵ سرشماری دیگری در ایران صورت گرفت که سیصد میلیون ریال مخارج آن توسط وزارت دارایی و سازمان برنامه و بودجه تامین شد. اما بعدها معلوم شد اشتباهات این سرشماری آن قدر زیاد بوده که حتی شامل تقریب نزدیک به صحت هم نمی شوند[۱۴]. این سرشماری از روز ۱۰ آبان آغاز و تا روز ۲۵ آبان ادامه یافت. کل جمعیت ایران در آبان ماه ۱۳۳۵ خورشیدی ۱۸۹۵۴۷۰۴ بود. شمار جمعیت شهرنشین ۵۹۵۳۵۶۳ نفر و جمعیت ده نشین ۱۳۰۰۱۱۴۱ نفر بوده است[۱۵].
نیاز روزافزون دستگاه‌های برنامه‌ریزی کشور به آمار و اطلاعات و ضرورت همکاری بسیار نزدیک سازمان اصلی تولید کننده آمار با دستگاه برنامه‌ریزی، موجب شد تا در سال ۱۳۴۴ بر اساس قانون، اداره کل آمار عمومی از وزارت کشور منتزع و با نام “مرکز آمار ایران” به سازمان برنامه و بودجه وقت وابسته شود در قانون تاسیس مرکز آمار ایران، به مواردی از قبیل نظارت مرکز آمار ایران بر تهیه، اجرا و استخراج داده‌های حاصل از آمارگیری‌های سایر دستگاه‌های اجرایی و ایجاد پایگاه اطلاعات ملی توجه شده بود.
طرح مقدماتی سرشماری سال ۱۳۴۵ در شهرستان های مراغه و سبزواران (جیرفت) اجرا شد. این سرشماری ۲۰ روز به درازا انجامید. بر اساس این سرشماری جمعیت ایران به ۲۵۳۲۶۳۸۳ نفر و ۵۱۶۷۱۹۲ خانوار بود[۱۷].
در سرشماری آبان ماه سال ۱۳۴۵ مشکلات زیادی پیش روی ماموران قرار داشت. به عنوان مثال در تهران ساکنان شمال شهر حاضر به همکاری با ماموران نبودند و یا نوکر و کلفت خود را برای جواب به آن ها پیش می فرستادند. یا در جنوب شهر هم بعضی از فاش کردند نام افراد خانواده خود ابا داشته و می گفتند: «ما نام کسان خود را به نامحرم نمی گوییم.» یا در برخی مناطق مشکلات عبور و مرور وجود داشت[۱۸].
به این ترتیب سرشماری سال ۱۳۴۵ نیز از دقت پائینی برخوردار بود و با آن که هزینه زیادی صرف شد نتوانست اطلاعات و آمار مفیدی به دست دهد، چرا که غرض از این سرشماری استفاده از اعداد و ارقام آن در برنامه عمرانی چهارم بود که هیچ گاه این هدف محقق نشد. جالب آن که این سرشماری حتی نتوانست میزان رشد سالیانه جمعیت ایران را مشخص سازد. از طرفی در دهه چهل دستگاه ثبت احوال کشور هم قادر نبود تعداد موالید و متوفیات سالیانه کشور را به درستی ثبت و ضبط کند. به طوری که در همان سال ها در حدود ۷۰ درصد موالید و نصف وقایع مرگ ومیر در دستگاه ثبت احوال ثبت می شد و هنوز درصد زیادی از مردم شناسنامه نداشتند[۱۹].
سرشماری عمومی نفوس ومسکن ۱۳۵۵ از ۸ تا ۲۸ آبان در ۱۶ هزار حوزه سکونت جمعیت ساکن و ۶۰۰ حوزه ویژه جمعیت های غیرساکن (ایلات و عشایر) انجام گرفت. بر طبق این سرشماری، جمعیت ایران به ۳۳۷۰۸۷۴۴ نفر و ۶۷۱۱۶۳۸ خانوار رسید. که ۱۵۸۵۴۶۸۰ نفر آنسکن ۳۷۳ شهر ایران و ۱۷۸۵۴۰۶۴ نفر آن ساکن نقاط روستایی بودند[۲۰].
[۱] غلامرضا هوشمند فینی، «سرشماری: به بهانه ی سرشماری عمومی نفوس ومسکن آبان ماه ۱۳۸۵،» دوماهنامه شهرنگار، سال هفتم، شماره ۳۸ (آبان ۱۳۸۵)، ص ۵۷٫
[۲] همان، ص ۵۸٫
[۴] هوشمند فینی، پیشین، ص ۵۸٫
[۵] همان جا.
[۷] حسین محبوبی اردکانی، تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران، ج۲، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، اردیبهشت ۲۵۳۷، صص ۱۶۲-۶۳٫
[۸] هوشمند فینی، پیشین، صص ۵۸-۵۹٫
[۹] محبوبی اردکانی، پیشین، ص ۱۶۳٫
[۱۰] هوشمند فینی، پیشین، ص ۵۹٫
[۱۱] محبوبی اردکانی، پیشین، ص ۱۶۳٫
[۱۲] هوشمند فینی، پیشین، ص ۵۹٫
[۱۳] همان جا.
[۱۴] محبوبی اردکانی، پیشین، ص ۱۶۴٫
[۱۵] هوشمند فینی، پیشین، صص ۵۹-۶۰٫
[۱۷] هوشمند فینی، پیشین، ص ۶۰٫
[۱۸] محبوبی اردکانی، پیشین، ص ۱۶۴٫
[۱۹] همان، صص ۱۶۶-۶۷٫
[۲۰] هوشمند فینی، پیشین، ص ۶۰٫
منابع و مآخذ:
هوشمند فینی، غلامرضا. «سرشماری: به بهانه ی سرشماری عمومی نفوس ومسکن آبان ماه ۱۳۸۵،» دوماهنامه شهرنگار، سال هفتم، شماره ۳۸ (آبان ۱۳۸۵)، صص ۵۵-۶۰٫
محبوبی اردکانی، حسین تاریخ. موسسات تمدنی جدید در ایران. ج۲٫ تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، اردیبهشت ۲۵۳۷٫
